Het lijkt onomstotelijk vast te staan; de verklaring van de naam Amersfoort. Een voorde is een doorwaadbare plaats, in dit geval in de rivier de Eem. In vroeger tijden, zegt men, heette die rivier de Amer: kortom een voorde in de Amer, de Amervoorde of wel Amersfoort. Een kruising van een land- en waterweg, de ideale plek om te handelen of diensten aan te bieden. Veel plaatsen vinden bij zo’n kruising hun oorsprong. Het blijkt uit namen als Camebridge, Frankfurt, Saarbrücken. Toch wringt het bij die verklaring van Amersfoort. Nergens in de omgeving is er sprake van een rivier de Amer.
Een voorde vandaag de dag in de Duitse Eifel. Het vele gebruik maakt versteviging van de oevers nodig; de overzijde met een betonplaat en deze kant met asfalt (foto Wulfred Hofland).
Al in 1028 schrijft men over een gebied met de naam Amersfoort. Maar eeuwen eerder is de naam Eem vastgelegd. Onder andere in de bekende akte van Karel de Grote uit 777. Daarin is sprake van de villa Lisiduna (bij Oud-Leusden) en vier bossen aan weerszijden van de Eem. In de basis van onze taal zijn Aa en Ee synoniemen voor water. Een vergissing ligt voor de hand, doch in de situatie rond deze voorde lijkt hiervan geen sprake. Consequent gebruikt men in de hele Vallei de Ee voor water. Dat geldt voor de Eem bij Amersfoort. Maar ook in het zuiden van de Vallei loopt een Eem, de ‘Kromme’, die tussen Rhenen en Wageningen uitmondt in de Rijn.
Abraham van Bemmel schrijft in zijn ‘Beschrijving van de stad Amersfoort’, 1760 – twee delen, uitgebreid over de naam van de stad. Over maar liefst vijf bladzijden schets hij een prachtig pallet van namen en verklaringen. Van de vele schrijfwijzen noemen we; Eemsfort, Aemsfort, Hewesfort, Anusfort en Amisfort. Als verklaringen noteert hij onder andere Amor Fortis “ wegens de sterke liefde, die de inwoonders elkanderen toedroegen”. Nergens schrijft van Bemmel over een rivier de Amer ! En ook W.F.N. van Rootselaar, die in 1878 een tweedelig werk schrijft over de stad, doet dat niet. Hij en Van Bemmel gaan uit van een naam als Eemsforde, die in de loop der tijden verbastert tot Amersfoort. Precies omgekeerd aan de redenering die ergens in het midden van de 20e eeuw de kop op steekt. Plots gaat uit van de riviernaam Amer die verandert in Eem, een redenering zonder enige onderbouwing.
Steeds weer zetten nieuwe ontdekkingen oude zaken in een ander licht. De ooit ‘donkere middeleeuwen’, tussen 500 en 1000, zijn daardoor niet zo duister meer. Er is veel bekend over het Frankische volk de Chamaven. Onder andere door hun wetten die men in de tijd van Karel de Grote (8e eeuw) opschrijft, maar waarschijnlijk (veel) ouder zijn. De wetten behandelen niet alleen misdaden zoals doodslag, diefstal of vrouwenroof. Ze gaan ook over het weigeren van opdrachten en de onoplettendheid van de sluiswachter. Ze zijn als ‘Ewa ad Amorem’ en ‘Lex Francorum Chamavorum’ vastgelegd. De eerste benaming zorgt voor verwarring omdat men hem vertaalt als de ‘wetten rond de Amer’. Daarbij gaat men er vanuit dat Amer een rivier naam is. Over de ligging van die rivier zijn de meningen verdeeld. Slechts een enkeling noemt de Amer als ‘taalkundig fossiel’ van de Eem. De tweede naam van de wetten verwijst duidelijker naar het Frankische volk, de Chamaven. Dit volk woont van + 300 tot + 750 tussen de Utrechtse Heuvelrug en de IJssel. Dit gebied komt in publicaties voor als Amorland (Chamaven = Chamavorum = Amorem). Na + 750 verhuist dit volk naar het oosten. Het vestigt zich dan rond de IJssel en ten oosten daarvan. De naam van de Chamaven leeft daar voort in Hamaland, de streeknaam voor het gebied tussen Deventer en Doesburg.
De belangrijkste plaatsen van de Chamaven tussen + 300 en + 750, aangegeven op een kaart uit ‘Medieval Settlement and Economy…’ van H.A. Heidinga.
Als we Chamaven nemen voor de streeknaam in de periode van 300 tot 750, dan ligt een verklaring van de naam Amersfoort voor het grijpen. De voorde van de Chamaven, de voorde in Amorland, de Amorvoorde. Een voorde heet niet altijd naar de rivier die een weg kruist. Ook bijvoorbeeld Frankfurt heet niet naar de Oder maar naar een volk; de voorde van de Franken.
De naam (H)amersveld, nu Leusden-centrum, krijgt eveneens een betere duiding. De verkrampte link met de rivier de Eem (Amer) kan men ook daar schrappen. Tevens komt er nu een verklaring voor het nabij gelegen Amerongen in zicht. Dit dorp ligt aan de zuidzijde van de Heuvelrug en kan op geen enkele wijze in verband gebracht worden met een rivier de Amer of Eem aan de noordkant van de Heuvelrug. Maar het ligt wel in het land van de Chamaven. Kortom, er zijn geen redenen om de naam Amersfoort nog langer te koppelen aan de Eem. Tot men het tegendeel bewijst, mogen we uitgaan van Amersfoort: de voorde in het land van de Chamaven; de Chamavenvoorde of Amorvoort ! Een naam die dateert van voor het jaar 750.
© 2020, Wulfred Hofland
Uw reactie, vragen, op- en aanmerkingen kunt u kwijt op: contact@amersfoorteneem.nl