Amersfoort huisvest de oudste organisatie van Nederland. Een organisatie die er al is als de Heren van Amersfoort zich in de 12e eeuw vestigen bij de voorde in het noorden van de Eemvallei. En toch is dit College van de Malen op het Hoogland al die eeuwen bezig met een hedendaagse wijze van landschapsbeheer. De leden van dit College steken geld en tijd in de groene gras- en akkerlanden ten noorden van Amersfoort. De malengeërfden, zoals de leden heten, doen dit niet vanwege het rendement. Dat is minimaal. Zij doen het vanwege hun betrokkenheid bij stad en ommeland en de geschiedenis daarvan. Het zijn groene beleggers bij uitstek en dat al meer dan duizend jaar !
Het begint met de eerste generaties boeren die de gronden ten noorden van Amersfoort ontginnen. Hun boerderijen staan op de hoge en dus droge delen van het land. De zandaders zijn ook nu nog te herkennen als verhogingen in het landschap. Ze zijn de naamgevers van het latere dorp Hoogland. Rond het land dat deze boeren gebruiken, liggen dan nog woeste gronden. De boeren hebben er direct belang bij om te bepalen wat er in hun gebied gebeurt. Daarvoor richten ze een malengenootschap op. Een maal is in eerste instantie een bijeenkomst die gaat over zaken van algemeen belang en waar men recht spreekt. Ooit telde ons land vele van dit soort genootschappen. In het oosten van ons land zijn ze bekend als marken. Op de Veluwe heten ze malen. En het Gooi kent de Erfgooiers.
In de loop der eeuwen verandert er veel. Er komen andere eigenaren en delen van de gronden komen in handen van Amersfoortse burgers. De boeren worden pachters. In de maximale omvang gaat het bij de Malen op het Hoogland om 16 hoeven. Door vererving en het verhandelen van de gronden wordt het mogelijk om eigenaar te worden van een ¼ hoeve. De malen noemen dat een portie. In totaal dus 64 porties. Doordat het College in de loop der jaren 3 porties inkocht, resteren er nu 61 porties. Wie een portie bezit is daar zuinig op. De eigenaar van een portie behoort immers tot “Een zeer oud en voornaam college” . Deze benaming uit 1695 gebruikte dr. C. Dekker als titel voor zijn boek (uitg. 2000) over de Malen op het Hoogland.
Een malengeërfde, vroeger maalman. voelt zich ook in 21e eeuw betrokken bij het land en de geschiedenis van de Hogelanden. En zoals na vele eeuwen te verwachten is, ook bij een eigentijds beleid, zijn tradities ingebakken in de organisaties. De Generale Bijeenkomst, de jaarvergadering, houdt men op 13 juli. Als de rest van Nederland vakantie viert, dan vergaderen de Malen. Het is de dag van Sint Margriet, volgens de oude heiligenkalender. Maar al rond 1526 staat Sint Margriet een week later op de kalender. De traditie van de 13e juli is dus ouder ! De vergadering begint om elf uur, direct nadat de bode, getooid met het bodeteken, meedeelt ‘dat de klok elf heeft geslagen’. En altijd zijn er margrieten en kersen aanwezig. Toch sneuvelt er in de loop der jaren een traditie. De heilige Sint Margriet staat voor vrouwelijke zaken. Vrouwen roepen haar aan bij onvruchtbaarheid, zwangerschap en barensnood. Ze is de patrones van verpleegsters, vroedvrouwen en voedsters. Toch zijn het mannen die eeuwenlang op Sint Margriet de scepter zwaaien. Mannen zowel als vrouwen kunnen eigenaar zijn van een portie. Maar alleen mannen mogen, tot enkele decennia geleden, op Sint Margriet het woord voeren en hebben stemrecht. In de jaren ’80 van de vorige eeuw komt daar verandering in. Door de volhardende inzet van mw. A. van Esveld-Roëll krijgen de dames een evenwaardige plaats in het college naast de heren.
In de zomer van 2010 meldt de pers dat het oudste aandeel ter wereld is gevonden. Het blijkt ‘slechts’ het oudste VOC aandeel uit 1606 te zijn. Aandelen, een overdraagbare deelname in een project, zijn er echter al veel langer. Het College van de Malen op het Hoogland is daar een voorbeeld van. Hoe oud het College precies is ligt in de schoot der geschiedenis verborgen. Het gaat tussen oud, zeer oud of nog ouder. Het oudste document dateert uit 1282 en is een leenbrief over de hoeven Wede en Emmeklaar. Deze akte passeert destijds in aanwezigheid van de gerechtigden, de aandeelhouders van de malen. In het al genoemde boek van dr. C. Dekker maakt deze aannemelijk dat de Malen al in de eerste helft van de 11e eeuw bestaat. Hij wijst op een oorkonde uit 1028. De akkers bij Amersfoort die daarin genoemd worden zijn in feite de hoeven op het Hoogland.
En voor wie nog een stapje verder durft te gaan, wijzen we op de naam malen. Die komt al in de vroege middeleeuwen voor. Hij stamt uit het Germaans en is vrijwel alleen op de Veluwe in gebruik. Gerard Raven durft dat stapje verder te gaan. In het boek ‘Monumenten in Hoogland en Amersfoort-noord’ (2013) schuift hij de grens richting de 8e eeuw. Denk graag met hem mee in die richting. Het is in ieder geval de oudste organisatie van Nederland.
Met het ouder worden slaat soms de vergeetachtigheid toe. Zelfs bij organisaties. Men handhaaft eeuwenlang tradities, maar wat pas gebeurde raakt in vergetelheid. In 2014 neemt een verzamelaar contact op en doet een aanbod. In ruil voor enige publiciteit kan de Malen een oud cliché terugkrijgen. Een cliché is van voor het digitale tijdperk. Van een afbeelding maakt men eerst een cliché, een soort stempel dat men voor drukwerk kan gebruiken. Als de Malen het cliché afdrukken ziet men dat het precies gelijk is aan het oudste malenzegel uit 1329. Ergens in de jaren ’50 van de vorige eeuw verdwijnt dit beeldmerk van het drukwerk. Eerst in 1963 komt er een nieuw logo dat niet lijkt op het zegel. Mogelijk gebruikt men daarbij het bodeteken als voorbeeld. In 2016 draait men de zaken terug en vanaf dan tooit een afbeelding van het oorspronkelijke zegel het briefpapier en de convocatie.
© 2020 Wulf Hofland
p.s.1. Wie legt het verband met de regelgeving bij de Malen of in de Vallei en de vroege wetgeving zoals Lex Saxonum (768-814), Lex Riburia (630-750), e.a. ?
p.s.2. Informatie over de Malen via www.collegevandemalen.nl
p.s.3. Het boek van dr. C. Dekker is niet meer verkrijgbaar in de boekhandel.
Uw reactie, vragen, op- en aanmerkingen kunt u kwijt op: contact@amersfoorteneem.nl