De geschiedenis van de aarde begint zo’n 4,6 miljard jaar geleden vertellen deskundigen. Het grootste deel van die historie is het werkgebied van geologen. De mens komt pas in het allerlaatste stukje kijken. De Homo Sapiens, de mensachtigen, kuieren pas 200.000 jaar door Europa (alweer volgens deskundigen). En de geschreven geschiedenis van Nederland haalt net 2.000 jaar.
Als we praten over de Eemvallei dan zijn er twee geologische gebeurtenissen die verhaalt dienen te worden. Stuwwallen vormen ook nu nog het landschap, het zijn de verhoogde delen aan weerszijde van de vallei; de Heuvelrug en de Veluwe. In de vallei stroomt de Eem. Geologen kennen een tijdvak dat heet naar die rivier; het Eemien of de Eemperiode.
Stuwwallen
De Utrechtse Heuvelrug en het Veluwemassief ontstonden in de voorlaatste ijstijd, het Saalien. Een tijdvak dat 240.000 jaar tot 125.000 jaar achter ons ligt. Enorme gletsjers stuwen vanuit het hoge noorden zand, stenen, klei voor zich uit. De ondergrond schrapen ze mee en vormen gelaagde krullen, tot de ijstijd eindigt, de temperatuur stijgt en de gletsjers versmelten. De heuvels die achterblijven zijn hoger dan nu, maar smeltwater en regen hebben hun uitwerking, verlagen de heuvels en verhogen de vallei. Het landschap vormt zich daarna verder. De grond van Heuvelrug en Veluwe komt van ver. ‘Onze Amersfoortse Kei’ lag tot voor enkele eeuwen op de Amersfoortse Berg, zo’n 45 meter hoog. Behalve de vindplaats is er niets wat de naam rechtvaardigt, want de steen komt in feite uit Scandinavië ! En dat geldt voor heel veel grote stenen in Nederland, o.a. die van de Hunebedden.
Een zee- of rivier zet klei af in de lage delen van het landschap. Tocht heet een terrein bovenop de Amersfoortse Berg de ‘Hoge Klei’, 10 tot 40 meter boven NAP. Het loopt vanaf Kamp Amersfoort aan de Appelweg omhoog. Zee noch rivier stroomt daar en laat er klei achter. De naam is echter juist, want in deze hoog gelegen grond zit klei, 150.000 jaar geleden mee omhoog gestuwd door de gletsjer. Rond 1960 speel ik in de zandafgraving op de berg, even voorbij de villa met de naam De Hoge Klei. In de wand zijn de lagen van de stuwwal zichtbaar, ook die met klei. Een bruingrijze klomp klei gaat mee naar huis en verdwijnt in een emmer water. De keiharde klomp neemt het water langzaam op en na enkele dagen is de buitenste laag zacht. Die laag verwijder je en daarna wachten tot het water zijn werk doet in de laag eronder, enz.
Eemperiode
Na die ijstijd (Salien) breekt er een warme periode (interglaciaal) aan. In dat tijdvak, 125.000 tot 115.000 jaar geleden, stijgt het zeewater. Grote gebieden lopen onder water. De vallei tussen Heuvelrug en Veluwe wordt dan een zeearm die lagen klei en zand af zet met daarin schelpen. Deze laag met verschillende soorten schelpen is teruggevonden door Pieter Harting (zie boven), een veelzijdig wetenschapper. De geboren (1812) Rotterdammer had uiteenlopende opleidingen en ervaringen. In 1875 doet hij grondboringen rond Amersfoort en treft de laag aan, die nog niet eerder was gevonden en benoemd. Hij publiceert zijn bevindingen in 1875. In die tijd is de wetenschappelijke taal het Frans en de laag krijgt de naam ‘Le système Éemien’ naar het gebied waarin hij de boringen deed. De naam Eemien staat nog voor de geologische periode van 125.000 tot 115.000 jaar geleden. Nu gebruiken we namen als Eemperiode of Eemtijd.
In de ruim 1.000 eeuwen daarna vult de vallei zich verder. De hoogste punten van de Eemtijd liggen zo’n 10 meter onder NAP. Daaroverheen stuift zand en zet de Rijn, die soms tussen Rhenen en Wageningen naar het noorden stroomt, klei af. Verder natuurlijk de lagen die afspoelen van Heuvelrug en Veluwe.
Pieter Harting overlijdt in 1885 in Amersfoort en vindt een rustplaats op de begraafplaats Achter Davidshof. Als men die begraafplaats ruimt omdat daar het nieuwe stadhuis komt, verplaatst men zijn grafmonument samen met dat van anderen naar Rusthof. Direct achter het Russische oorlogskerkhof zijn die monumenten terug te vinden. Een wat afgelegen hoekje, met graven die meer aandacht verdienen.
Dat bescheiden plekje past bij de geringe waardering voor Harting. Iemand die de Eemvallei op de geologische kaart zet mag toch geëerd worden met een straat, laan of plein. Maar waar we ook zoeken in de vallei, nergens komen we de naam tegen. Werk aan de winkel.
© 2020, Wulfred Hofland
Uw reactie, vragen, op- en aanmerkingen kunt u kwijt op: contact@amersfoorteneem.nl