Hij is de stoutste schout van Amersfoort ; Vincent van der Houve. Stout in de dubbele betekenis van het woord. Hij helpt Wederdopers die hij eigenlijk dient te vervolgen. Hier dus stout als middeleeuws woord voor kloek en dapper. Zijn functioneren is eigenzinnig en laat zeer te wensen over. Stout dus als driest en ondeugend. En dat kost hem de kop. Letterlijk !
Van der Houve bestuurt de stad tussen 1552 en 1568 vanuit het stadhuis op de Hof. Met zijn gezin woont hij daar vlak bij, aan de Langestraat. Maar vaak verblijft hij in zijn huis Dorrestein, even ten zuiden van Amersfoort. Als schout krijgt hij stevige kritiek. Zijn gedrag zet kwaad bloed bij burgers en regenten en dat leidt uiteindelijk tot zijn onthoofding. Het vonnis is niet duidelijk. Krijgt hij die straf voor zijn slechte functioneren ? Omdat hij een slecht katholiek is ? Of vanwege de vrijheid van meningsuiting ?
De geschiedschrijvers hebben weinig goede woorden over voor deze schout.
Abraham van Bemmel (1760) geeft geen mening. Wel schrijft hij over het slecht functioneren van de schout in een voetnoot van 4 bladzijden (!). Het vonnis geeft hij letterlijk weer. Kapelaan W.F.N. van Rootselaar noemt in 1878 Van der Houve een ongelovige en een ‘door en door bedorven en slecht mensch’. 20 jaar later schrijft hij genuanceerder over de schout, maar zijn oordeel blijft negatief. Van Rootselaar is natuurlijk wel katholiek.
Archivaris D.C.W. Steenbeek benadrukt in ‘Het Eemland 2’ (1999) de andere Van der Houve; die van een voorbeeldig Katholiek. De schout leeft de regels van de kerk na, bezoekt met zijn kinderen de diensten en laat de mis opdragen door de overste der Franciscanen op het altaar van zijn huis Dorrestein.
Roerige jaren
Vincent van der Houve dient Amersfoort in onzekere tijden. Alles in de wereld verandert. Het begint in de 15e eeuw met de uitvinding van de boekdrukkunst. Wetenschappers volgen een eigen weg, los van de katholieke wereldkerk. Ze beweren dat de aarde rond is en niet plat. De zeevaart bewijst dat en ontdekt nieuwe werelddelen. De wereld is niet langer het middelpunt van het heelal.
De Katholieke Kerk is nog de grootste machtsfactor. Maar er ontstaan scheurtjes die gaandeweg groter worden. Niet alleen door de wetenschap. Ook binnen de kerk rommelt het. Priesters als Erasmus in de 15e eeuw en Luther in de 16e dragen, onbedoeld, hun steentje bij. Dat alles gaat de Amersfoorters niet voorbij. Toch hebben de meesten hun handen vol aan de zorgen van alledag. Het land lijdt onder de Spaanse overheersing. Misoogsten lijden tot voedselschaarste en hongersnood. En de pest waart rond. Alleen al in de periode van Van der Houve wordt de stad tweemaal door de gevreesde ziekte bezocht. In 1553 kost dat in korte tijd 400 doden. In kerken klinkt de klaagzang “a peste, fame et bello, libera nos, Domine (spaar ons Heer, voor pest, oorlog en hongersnood)”.
Een moeilijke tijd vraagt een sterke leider. Dat lijkt Van der Houve ook te zijn, maar zijn optreden jaagt velen tegen hem in het harnas. Met de bestuurders en burgers van Amersfoort ligt hij regelmatig overhoop. Hij treedt eigenmachtig op en gaat voorbij aan rechten en bevoegdheden van anderen. Wie een boete moet betalen, kan met deze schout een dealtje maken. En geïnde boetes komen niet altijd in de stadskas. Wederdopers moet hij arresteren, maar in plaats daarvan laat hij ze ontkomen. Zijn arrogante en eigenmachtige optreden leidt tot een reeks processen voor het Hof van Utrecht. Bij een daarvan gaat hij de procureur met een mes te lijf ! Sommige processen tegen de schout zet men voort tot de Grote Raad van Mechelen, het hoogste rechtsorgaan van ons land. Ook in 1567 lopen er zaken tegen hem. Deze lijken te verzanden, maar de bezetter doet de zaak omslaan.
Veroordeeld voor … ?
In dat jaar 1567 stelt de Spaanse landvoogd Alva de Raad van Beroerten in. Door de hardheid van deze rechtbank spreekt men al snel over ‘de Bloedraad’. De raad spreekt het doodvonnis over van der Houve uit. Op 25 augustus 1569 rolt het hoofd van de schout in de mand voor het hakblok. Een zucht van verlichting gaat door Amersfoort. Aan 17 jaar van bestuurlijke problemen is een eind gekomen. Maar het vonnis gaat ook over andere zaken. Zoals de woorden en daden van de schout over het geloof en de kerkelijke voorschriften. Die argumenten lijken doorslaggevend. Toch sterft Van der Houve niet als ongelovige of ketter op de brandstapel, maar als katholiek door onthoofding.
Er is helaas geen afbeelding van. Een voorbeeld uit die tijd is het huis Titz, getekend door landmeter Michael Buyx
Discussies op Dorrestein
Ontwikkelingen binnen kerk en samenleving zijn ook onderwerp van gesprek in Amersfoort. Het vonnis vermeldt dat Van der Houve discussieert met ‘geleerde luyden’ waaronder de rector van de Latijnse School. Één van de locaties waar de discussies plaats hebben staat in het vonnis; ‘in syn huys tot Dorresteyn’. Een buitenhuis dat mogelijk al in de 13e of 14e eeuw als donjon (kasteeltoren) is gebouwd. Als zijn gasten bereid zijn daarheen te komen moet het een gerieflijke plek zijn. De schout kan immers ook beschikken over goede locaties in de stad. Tijdens de discussies ontkent Van der Houve het bestaan van God. Ook in een leven na de dood schijnt hij niet te geloven.
Voorgaande standpunten wijzen in de richting van het humanisme zoals we dat in de 21e eeuw kennen. Maar het humanisme in de 16e eeuw, o.a. dat van Erasmus, gaat uit van de Bijbel. Het beoogt een persoonlijke invulling van het geloof en verzet zich tegen de door de kerk opgelegde dogma’s, regels en rituelen. Samen met Thomas More geeft Erasmus vorm aan tolerantie binnen de kerk; het Bijbels-humanisme.
Aan kerkelijke nieuwlichterij, zoals de hervorming, doet Erasmus niet mee. Diens “Lof der Zotheid” verschijnt (1560) tijdens het bewind van de schout in het Nederlands. Het is onderwerp van gesprek, zeker ook in Amersfoort. Van der Houve heeft ook met Latijn geen probleem, gezien zijn uitspraak ‘est unum ovile …’; er is één schaapkooi…. (= één kerk). De schout haalt hiermee een uitspraak aan van de 14e eeuwse filosoof William Ockham, evenals Erasmus een katholiek priester. Ook ten tijde van Van der Houve is Ockham actueel. De hervormer Luther ziet hem als zijn ‘meester’ en noemt zich Ockhamist ! In onze tijd komen we Ockham tegen in de verfilmde roman “De naam van de roos” van Umberto Eco. Ockham staat model voor de hoofdpersoon William van Baskerville, in de film gespeeld door Sean Connery.
Waardering heeft Van der Houve voor de Wederdopers, vooral vanwege hun volharding. Hij waardeert hun afkeer van geweld en de wijze waarop zij hun vervolging dragen. Hij heeft opdracht ze te arresteren, maar laat ze ontvluchten. Mogelijk is dat tevens de reden dat hij eigenmachtig poortwachters aanstelt, die soms ’s nachts een poort open laten.
Wie het vonnis tegen Van der Houve leest ontkomt niet aan de indruk dat zijn ‘misdragingen’ als katholiek de doorslag geven. Hij beweert en doet dingen die op gespannen voet staan met de katholieke leer. Zo eet hij vlees op dagen dat de kerk vis voorschrijft. Ook dit lijkt de schout gemeen te hebben met Erasmus die er eerder een verhandeling over schreef. Maar wie is Van der Houve nu werkelijk ? De booswicht met een losse levensstijl, die de stad op grove wijze leidt ? De katholiek die zijn kinderen voorgaat in het geloof ? De humanist en filosoof die zichzelf en anderen, zoals de Wederdopers, de vrijheid van meningsuiting gunt ?
Het ziet er naar uit dat er vragen blijven rond deze kleurrijke en stoute schout. Het wachten is op een kenner van filosofie en het Bijbels-humanisme, die vanuit die perspectieven de schout onder de loep neemt. Mocht blijken dat Van der Houve een humanist is, dan is er nog een opmerkelijk feit. De wijk Dorrestein is genoemd naar het buitenverblijf van de schout. Juist daar bouwt men in de 203 eeuw twee humanistische centra, de enige van Amersfoort en omgeving: zorgcentrum ‘Het Burgemeester van Randwijckhuis’ en het wooncentrum ‘De Eemgaarde’. Beide kregen later een algemene signatuur en het zorgcentrum is onlangs omgebouwd tot wooneenheden voor een of twee personen.
© 2021, Wulfred Hofland
Uw reactie, vragen, op- en aanmerkingen kunt u kwijt op: contact@amersfoorteneem.nl